door wunderkammers dwalen met ienke kastelein

In 2024 bestaat cepezed 50 jaar. We vieren dit onder meer met een reeks lezingen. In deze reeks deelde beeldend kunstenaar Ienke Kastelein haar fascinatie voor wunderkammers met ons. Voor het jubileum stelt cepezed namelijk ook een wunderkammer samen, bij wijze van alternatief portret van het bureau.


het aanwezig zijn
Drie lego-eendjes, een bougie, puzzelstukjes bijeengehouden door een touwtje, een stuk honingraat, een stoepsteen? Voilà, de eerste objecten van de cepezedwunderkammer. De komende maanden vormt zich voor ons 50-jarig jubileum een unieke verzameling objecten, aangedragen door de mensen van cepezed. Objecten van persoonlijke waarde, die collega’s inspireren en samen laten zien wat de mensen bij cepezed drijft.

Om ons te helpen bij het kiezen van een object en uit te leggen wat een wunderkammer eigenlijk is, nodigden we Ienke Kastelein uit voor een lunchlezing. Ienke is als beeldend kunstenaar en kunsthistorica geïnteresseerd in de dynamiek tussen objecten, tussen mensen, en tussen mensen en objecten. Zij vertaalt haar fascinatie naar installaties en performances, maar ook naar video en fotografie. ‘Mijn hele oeuvre is een onderzoek naar en reflectie op het aanwezig zijn en de aanwezigheid zelf’, aldus Ienke.

caleidoscopisch
In een caleidoscopische lezing maakte Ienke duidelijk dat het fenomeen wunderkammer een schier eindeloze reeks associaties kan opleveren. Niet voor niets luidde de titel van de lezing ‘In search of the miraculous: wandering in wunderkammers. Gleaning images, texts and quotations’ - Ienke sprokkelde plaatjes, teksten en citaten voor ons. De letterlijke betekenis van ‘wunderkammer’ is een kamer waar je je kunt verwonderen, verbazen en vergapen. De Nederlandse vertaling ‘rariteitenkabinet’ en het Engelse ‘cabinet of curiosities’ spreken wat dit betreft voor zich.

Ienke’s verhaal meanderde langs historische, filosofische, persoonlijke, sociale, kunstzinnige en ook wel uitzinnige facetten die komen kijken bij het verzamelen van dingen. Niet alle informatie was pasklaar, Ienke legde ons bijvoorbeeld vragen voor over de betekenis van een ‘ding’ op zich. Staan dingen op gelijke voet met mensen? Hebben zij misschien zelfs rechten, en hoe verhouden zij zich tot elkaar? Zegt een wunderkammer iets over onze kennis, of is het eerder een portret van de verzamelaar in kwestie? En kan de strikt persoonlijke waarde van een ding van betekenis zijn voor anderen?

ding van betekenis
Een fascinerend voorbeeld van een ‘ding van betekenis’ is voor Ienke de appel. Vanuit bijbels perspectief schuilt in de appel de kennis van goed en kwaad, maar, dankzij Eva, ook de val uit het paradijs. Persoonlijk associeert Ienke appels met haar oma: de boom in diens achtertuin, het plukken, en hoe de appeltjes vervolgens op zolder te drogen lagen, hun geur en hun verrimpelende schil. De pitjes in het hart van een appel staan voor het enigma van het leven zelf. Elke appel behelst kortom een verhaal, en dat geldt voor bijna alle dingen.

Gaat het over ‘dingen van betekenis’, dan zijn kunstobjecten een interessant voorbeeld - zij dragen per definitie betekenis in zich. Ienke laat dit onder meer zien aan de hand van het werk van dadakunstenaars en 'Eén en drie stoelen' van Joseph Kosuth. Zij wijst ons erop dat de betekenis van een object alles te maken heeft met de manier waarop we naar dingen kijken, oftewel met onze cultuur: 'We zien de dingen niet zoals zij zijn, maar zoals wij zijn'. Zonder dat filter zou er een stortvloed van signalen binnenkomen. Het filter beschermt ons dus tegen chaos en betekenisloosheid, maar sluit misschien ook bepaalde betekenissen buiten. Kunstenaars filteren minder, of anders, stelt Ienke, of stellen het cultureel bepaald kijken in hun werk aan de kaak.

teylers museum
Misschien juist vanwege onze 'filters' is een van de leuke aspecten aan wunderkammers hun schijnbare chaos. De eerste rariteitenkabinetten stammen uit begin zestiende eeuw, met objecten die een weerslag zijn van de ontdekkingsreizen die vanuit de westerse wereld werden ondernomen. Aan de hand van de objecten zou je bij wijze van spreken ‘ontdekkingsreiskaarten’ kunnen opstellen. Van oorsprong bevat een wunderkammer encyclopedische objecten, maar in de loop van de tijd werden de collecties persoonlijker: meer en meer waren ze een weerslag van de rijkdom van de eigenaar, of van hoe bereisd hij was.

Een mooi voorbeeld van zo’n encyclopedische collectie is het Teylers Museum, die de achttiende-eeuwse wunderkammer van zijdehandelaar Pieter Teyler als basis heeft. Ienke licht er een paar objecten uit als voorbeeld, waaronder telefoonkabels uit de negentiende eeuw, die de Atlantische Oceaan overstaken, en een foetus op sterk water. In een pot met een label erop is die foetus een wetenschappelijk object geworden, ofwel een ‘ding’. Terwijl het ooit bezield was en, doodgeboren, waarschijnlijk persoonlijk verdriet teweegbracht.

verzameldrift
De Britse psycholoog Christian Jarrett onderzocht onze relatie met objecten. ‘Stuff everywhere’, citeert Ienke Jarrett. ‘Bags, books, clothes, cars, toys, jewelry, furniture, iPads. If we’re relatively affluent, we’ll consider a lot of it ours. More than mere tools, luxuries or junk, our possessions become extensions of the self. We use them to signal to ourselves, and others, who we want to be and where we want to belong. And long after we’re gone, they become our legacy. Some might even say our essence lives on in what once we made or owned.’

Dit brengt haar bij het voorbeeld van het Amsterdamse metrostation Rokin en andere verzamelingen van met name dagelijkse objecten. Op de wanden van het metrostation is weergegeven welke objecten zijn opgegraven bij de aanleg ervan: een enorme verzameling ‘stuff’, uiteenlopend van een spaarvarken en knikker tot een mobiele telefoon. Mensen die op straat leven slepen tassen vol dingen met zich mee en bij weer anderen wordt de verzameldrift ontembaar en ‘nemen de dingen het over’.

Dit proberen we bij cepezed straks te voorkomen, maar verrassend wordt de uitkomst wel. Collega’s brengen objecten in die zij koesteren, die hun relatie met cepezed weerspiegelen, die iets zeggen over een detail of over de betekenis van architectuur in het algemeen. Zij zijn gebonden aan een klein formaat, maar verder vrij in hun keuze.



Ienke Kastelein is een Utrechtse beeldend kunstenaar. Haar werk werd geëxposeerd in binnen- en buitenland en zij gaf les op diverse academies. In 2013 won zij de Boellaardprijs, een tweejaarlijkse, Utrechtse prijs voor inspirerend kunstenaarschap.