kit of parts, kwestie van doen

cepezed pioniert al sinds zijn oprichting in 1974 met de kit of parts, een bouwpakket van hoogwaardige prefab-elementen. Van assemblage sec, maakt het bureau de stap naar demontabel en zelfs remontabel bouwen. Als ervaren vernieuwers zeggen de architecten van cepezed: losmaakbaarheid is de toekomst en de kit of parts is geschikt voor allerlei materiaal. Zo leveren zij een slimme bijdrage aan de circulaire economie.

losmaakbaar avant la lettre
In 1990 worden aan de rand van Delft de 2-(z)onder-een-kap-woningen gerealiseerd. Ze zijn een ontwerp van architect Jan Pesman, de ‘pe’ in cepezed. Hij ontwerpt de woningen om zelf in een ervan te gaan wonen en gebruikt de vrijheid die hij bij het ontwerpen krijgt om te laten zien wat hij al sinds de oprichting van cepezed in 1974 propageert. Het kit of parts-principe wordt tot het kleinste detail toegepast. Een zelf ontwikkeld en zelfontworpen gebouw blijkt bij cepezed ook daarna een goede manier om te kunnen pionieren en vernieuwen.

De 2-(z)onder-een-kap-woningen zijn losmaakbaar avant la lettre: de losmaakbaarheidsindex is 72 procent, zo blijkt in 2023. De keuze van cepezed voor assemblage heeft initieel niet met demontage te maken. Werken met geprefabriceerde elementen, die onder goede omstandigheden in de fabriek vervaardigd worden, is efficiënt en garandeert kwaliteit, is het idee. En omdat ruwbouw meteen afbouw is, spaart het materiaal. Bovendien verkort assemblage de bouwtijd en levert het weinig afval en overlast op tijdens de bouw. Het is veiliger op de bouwplaats en je hebt als architect meer grip op het bouwproces.

niet houtje-touwtje
Door cepezeds focus op kwaliteit en zijn onconventionele, uitvinderige opstelling evolueert de kit of parts gaandeweg. Duurzaamheid wordt steeds bepalender, wat cepezed toespitst op de aspecten flexibiliteit en adaptiviteit. Dat heeft gevolgen voor de constructie en de materiaalkeuze. Een geassembleerd, modulair gebouw heeft per definitie toekomstbestendige, open plattegronden. Zo’n gebouw kan relatief gemakkelijk worden uitgebreid of zelfs uit elkaar gehaald worden om elders weer te worden opgebouwd.

De tijdelijke Rechtbank Amsterdam is zo’n demontabele én remontabele constructie. Het gebouw doet 5 jaar dienst aan de Parnassusweg in Amsterdam. Daarna wordt het geheel volgens plan uit elkaar gehaald en vinden de onderdelen een nieuwe bestemming, tot de kleinste elementen aan toe. Ze worden op een truck geladen en naar Enschede gereden, waar het gebouw vanaf 2024 op de Innovatiecampus Kennispark Twente dienst gaat doen als bedrijfsverzamel- en onderwijsgebouw. Alleen de betonnen cellen van de rechtbank gaan niet mee. Zij vinden een nieuwe bestemming als faunatorens.

De bouw van de tijdelijke rechtbank genereert in 2016 veel nieuws, mede vanwege het representatieve karakter van de architectuur. Het is een gebouw van 3 verdiepingen met een ruime, lichte ontvangst en rechtszalen van statuur. Dit ontwerp rekent af met het houtje-touwtje-imago van tijdelijke architectuur en remontabel bouwen, aldus de architectuurkritiek. Zelfs voor een complex programma als dit, waarin stromen van publiek, arrestanten en rechters gescheiden blijven en een hoge veiligheidseis geldt, blijkt het mogelijk een losmaakbaar en remontabel gebouw te ontwerpen, zo bewijst het gebouw.

technisch-nerdy
De kit of parts-ontwerp- en bouwmethodiek vraagt om vergaande samenwerking met ingenieurs en fabrikanten, want productie, montage en demontage moeten optimaal op elkaar zijn afgestemd. Een dergelijke samenwerking vindt cepezed leuk, technisch-nerdy als het zelf al is. Er wordt bij cepezed vergaand gedetailleerd en het bureau is - vanzelfsprekend - liefst tot aan de oplevering bij de bouw betrokken. Onder meer met het oog op de afstemming van de tekeningen van architecten, constructeurs en installateurs heeft cepezed een team van BIM-experts. Zij zorgen ervoor dat er uiteindelijk één model is, in 3D.

Samen met IMd raadgevende ingenieurs ontwerpt cepezed speciaal voor de tijdelijke rechtbank een kanaalplaat met demontabele kop. Dit circulaire prototype wordt inmiddels ook door andere constructeurs toegepast en is zelfs verkrijgbaar bij de leverancier. De buitengevel van de rechtbank bestaat uit losmaakbaar en herbruikbaar zwart doek en alle externe elementen, zoals de entreesluis en het noodtrappenhuis zijn demontabel en verplaatsbaar. Door het modulaire ontwerp kan het type glas per oriëntatie wisselen. Mocht de zonbelaste gevel in de nieuwe situatie een andere zijn dan in Amsterdam, dan is dat dus geen probleem.

cepezed heeft meer expertises in huis dan BIM. Zo zijn er aparte takken voor projectontwikkeling en bouwmanagement. Dit heeft vooral te maken met de onconventionele manier waarop je circulaire projecten ontwikkelt en de organisatie die bij assemblage nodig is op de bouwplaats. De ene partij kan verantwoordelijk zijn voor de demontage, de andere voor het remonteren, een derde partij kan de eigenaar zijn van het geremonteerde gebouw. En voor de bouw alleen al moeten de prefab-elementen op tijd en in de juiste volgorde aankomen op de bouwplaats.

onzekerheid
Bij een remontabel gebouw schuilt de waarde deels in de - per definitie ongewisse - toekomst. Dit levert businessmodellen op waar conventionele ontwikkelaars en bouwbedrijven vaak niet aan willen, precies vanwege die onzekerheid. Hoewel hier tegenover staat dat een ontwerp van cepezed, door de nadruk op efficiëntie, bijzonder kosteneffectief is. Bij de tijdelijke rechtbank wordt de nieuwe eigenaar pas gevonden nadat het gebouw in Amsterdam is gerealiseerd. Als cepezed samen met aannemer Du Prie (in het consortium dpcp) en demontagebedrijf Lagemaat nadenkt over de waarde van de prefab-elementen in verschillende gedaanten, in elkaar gezet en uit elkaar gehaald, pioniert het in feite met de factor onzekerheid.

cepezed schrikt niet weg van onzekerheid, het is het beginpunt van veel ontwerpen. Niet verwonderlijk verwijst het bureau graag naar de Amerikaanse bioloog Stewart Brand, auteur van het boek ‘How Buildings Learn: What Happens After They're Built’ (1994). Brand stelt dat alle gebouwen voorspellingen zijn en ‘all predictions are wrong’. De stelligheid is misschien wat Amerikaans, maar het is een uitspraak die hout snijdt als je tegenwicht wil bieden aan een bouwdrang waarin gebouwen na 20 of 30 jaar alweer zijn afgeschreven. Een gebouw moet veel langer meekunnen, aldus cepezed, en dan is aanpasbaarheid aan nieuwe functies een vereiste.

Tegenwoordig zijn bijna alle gebouwen die cepezed ontwerpt niet alleen geassembleerd, maar ook geheel of gedeeltelijk losmaakbaar: de factor onzekerheid is ingebed in het ontwerp. Naast de inzet op een flexibele lay-out en losmaakbaarheid met het oog op hergebruik, houdt cepezed rekening met het verschil in afschrijvingsduur van gebouwonderdelen. Ook dit in navolging van Brand, die er in zijn boeken op wijst dat elke ‘schil’ van een gebouw in een ander tempo zijn waarde verliest. De meeste gebouwen van cepezed zijn zo ontworpen dat de constructie, gevel, inbouw en installaties los van elkaar kunnen worden vervangen of hergebruikt.

materiaalcombinaties
Naast de tijdelijke rechtbank is Bouwdeel (D)emontabel een mooi voorbeeld van wat assemblage vermag. Dit gebouw staat op eigen terrein van cepezed, achter de monumentale, door het bureau tot kantoor verbouwde practicumhallen van de TU Delft. Waar de tijdelijke rechtbank een hoofddraagstructuur van staal heeft, met betonnen kanaalplaatvloeren, is de staalconstructie in Bouwdeel D gecombineerd met houten vloer- en plafondelementen. Om materiaal te sparen - cepezed noemt dit een ‘hoog IQ/kg’ - is de constructie onderdeel van de gevel.

Bij The Green House, een tijdelijk paviljoen in het Utrechtse stationsgebied, gaat de materiaalcombinatie binnen de kit of parts nog een stap verder. Hier zijn voor de vloer van de begane grond geoogste klinkers gebruikt en de gevel is gemaakt van hergebruikte rookglazen gevelpanelen. Ook in latere ontwerpen kiest cepezed, binnen een constructie van hout, staal, (gerecycled) beton of een combinatie daarvan, zoveel mogelijk voor hergebruikte elementen en biobased materiaal.

remontabel bouwen
Met de keuze voor remontabel bouwen neemt cepezed als architect zijn verantwoordelijkheid. Voor de noodzakelijke transitie in de bouw zet het bureau in op waardebehoud, niet op downgrading of recycling. cepezed ziet het adaptief vermogen van een gebouw als een minstens zo belangrijke opgave als de materiaaltransitie en durft wat dat betreft te pionieren en innoveren. Het stuurt aan op een ruimtelijke ordening waarin tijdelijkheid en onvoorspelbaarheid worden omarmd en het niet-permanente onderdeel is van de bouwopgave. De architectuur van de toekomst is toekomstbewust.