Tijdens mijn opleiding gaf Herman Hertzberger een reeks memorabele en leerzame gastcolleges. Met een mix van architectonische reisfoto’s en eigen werk illustreerde hij overtuigend het belang van een ruimtelijk ontwerp waarin de aandacht voor het individu en het collectief in balans zijn.
Zijn meest iconische werk is het kantoorgebouw voor Centraal Beheer in Apeldoorn. Het bestaat uit een raster van kleine, vierkante vloervelden gekoppeld met bruggetjes: een gebouw als een stad. Sterker nog, deze kantoorstad was het toonbeeld van het indertijd gangbare geloof in de maakbare samenleving. Die fijnmazige structuur van open werkeilanden zou in de toekomst bovendien makkelijk een andere functie kunnen krijgen, zoals wonen, verzekerde Hertzberger ons.
De documentaire The Proof Of The Pudding, die nu in de filmtheaters draait, toont Hertzbergers worsteling om dit laatste waar te maken. Na het vertrek van de verzekeringsmaatschappij in 2013 raakte het gebouw in verval, zo weerbarstig blijkt de transformatieopgave. Het is een gebouw met een enorme footprint, veel inpandige ruimtes en binnenstraten met meer dan 3,5 kilometer aan inmiddels lekkende daklichten.
Volgens de Amerikaanse auteur Stewart Brand zijn gebouwen een ‘voorspelling van gebruik en maatschappelijke ontwikkelingen’. Helaas blijken we niet alleen notoir slechte voorspellers, we blijven ook specifiek en ‘prematuur complex’ ontwerpen – nog een term van Brand. Ik vrees dat zelfs het meesterlijke ontwerp van Hertzbergers Centraal Beheer lijdt aan premature complexiteit. Het is in korrelgrootte en opzet volledig toegespitst op de socialistische idealen van de jaren zeventig, wat het ongeschikt maakt voor een woonfunctie in het huidige tijdsgewricht. Laat staan dat het de huidige duurzaamheidseisen en technologische veranderingen op kan vangen.
Aan het einde van de documentaire tracht Winy Maas Herman Hertzberger ervan te overtuigen dat het gebouw alleen toekomst heeft met een romantisch overwoekerd, opengebroken hart. Laten we streven naar architectuur die de ruimtelijke kwaliteit en mooie balans die Hertzberger wist te bereiken paart aan een hoog adaptief vermogen.
Ronald Schleurholts
architect-partner cepezed
Cobouw, 29 maart 2023
Mooie balans
